श्री ललिता पंचरत्न स्तोत्र

॥ श्री ललिता पंचरत्न स्तोत्र ॥ 

आदि शंकराचार्य विरचित श्री ललिता पंचरत्न हे श्रीविद्या उपासकांच्या साठी ललिता देवीच्या स्वरूपाला जाणून घेण्याची पहिली पायरी आहे. फक्त सहा श्लोकांचे हे स्तोत्र ललिता देवीच्या वरदायिनी स्वरूपाचे वर्णन आहे. ललिता देवीचे एक नाम अरुणा असे आहे. अर्थात जिचा वर्ण उगवत्या सूर्याच्या प्रमाणे अत्यंत सुखद रक्तवर्णी आणि कार्यप्रवण करणारा तेजस्वी आहे. हा श्लोक या अरुणा नामाचेच विवेचन आहे. 

उगवता सूर्य हा रात्रीचा अंधःकार संपवतो. सकाळी सकाळी आपले सगळ्यांचेच मन प्रसन्न असते. ती प्रसन्नता उगवतीची सूर्यकिरणे आणि सूर्याचे सुखद तेज आपल्याला प्रदान करते. दिवसातील तो सगळ्यात प्रसन्न काल असतो. त्याच वेळी अर्थात प्रभातकाळी ललिता देवीच्या या अरुणा रूपाचे स्मरण तुमचा दिवस अत्यंत शुभ आणि लाभप्रद करतो. दिवसाची प्रसन्न आणि सकारात्मक सुरुवात आपला पूर्ण दिवस सुंदर करते. म्हणून हे स्तोत्र आपल्या प्रभातीच्या नित्य स्मरणाचा भाग असू दे. याला कोणतेही बंधन नाही. अगदी सकाळी सकाळी गादीवर बसून म्हटले तरी चालते. स्नान करून देवासमोर म्हणायची सवय केली तर अधिक उत्तम. 

या स्तोत्राचा आणि आदि शंकराचार्य विरचित प्रत्येक स्तोत्राचा भाव आपण लक्षात घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. आचार्य आपल्या स्तोत्रात त्या ईश्वरी शक्तीशी थेट संवाद साधतात. तिच्या गुणांचे अत्यंत चपखल असे वर्णन अत्यंत सुंदर अश्या काव्यात्म भाषेत करतात. त्या नंतर एक भक्त म्हणून ते आपल्या इच्छा आकान्क्षांचे निवेदन त्या ईश्वरी शक्तीच्या पुढे करतात आणि तिला आवाहन करतात की माझ्या कामनांची पूर्तता कर. 

आचार्यांच्या सर्व लेखनाचा हा आत्मा आहे. ईश्वरी शक्तीच्या दृश्य स्वरूपाचे केलेले वर्णन हे आपल्या सारख्या भाविकांना ईश्वराचे रूप आपल्या चित्तात स्थिर करायला अत्यंत सहाय्यप्रद होते. ईश्वराकडे आचार्यांच्या स्तोत्रात आचार्यांनी केलेली मागणी आणि इच्छा आकांक्षा या आचार्यांच्या नसून आपल्याच आकांक्षा आचार्य त्यांच्या शब्दात मांडत आहेत. एक संसारी व्यक्ती म्हणून आपल्या ईश्वरी शक्तीकडून असणाऱ्या सर्व अपेक्षा आचार्य अत्यंत मोजक्या आणि प्रभावी शब्दात मांडतात आणि ईश्वरी शक्तीला या कामनांच्या पूर्ततेचे आवाहन करतात. 

यातील सुंदर भाव समजून घ्या. पहिले ईश्वरी शक्तीच्या अफाट सामर्थ्याचे वास्तविक वर्णन करतात. तिच्या स्वरुपाची व्याप्ती आणि तिच्या मूर्तरूपातील सौंदर्य आणि ऐश्वर्य अत्यंत प्रभावी शब्दात मांडतात जेणेकरून आपल्यातील श्रद्धाभाव जागा होईल. आपण नतमस्तक होऊ. आणि नंतर त्या ईश्वरी शक्तीच्या कडे आपले प्रतिनिधी म्हणून आपल्याच मनातील इच्छा अत्यंत मोजक्या शब्दात मांडतात आणि तिला आवाहन करतात यांच्या या इच्छांची पूर्तता कर. 

आचार्य हे आपण आणि ईश्वरी शक्ती यातील दुवा म्हणून कार्यरत आहेत. आपल्या शिष्याला ईश्वराच्या पर्यंत पोचवणे. त्याला ईश्वराचे सान्निध्य मिळवून देणे हेच गुरुचे कार्य. आचार्य आपल्यासाठी हे धन स्तोत्रांच्या स्वरूपात ठेवून गेले आहेत. आपण फक्त त्याचा वापर करून ईश्वराच्या कृपेमध्ये न्हाऊन निघायचे आहे.  

प्रातः स्मरामि ललितावदनारविन्दं

बिम्बाधरं पृथुलमौक्तिकशोभिनासम् ।

आकर्णदीर्घनयनं मणिकुण्डलाढ्यं

मन्दस्मितं मृगमदोज्ज्वलफालदेशम् ॥१॥

प्रातःकाळी जगतजननी श्रीमाता ललिता देवीच्या मुख पंकजाचे मी स्मरण करतो आहे. तीचे ओठ उगवत्या सूर्यबिंबाच्या प्रमाणे किंवा तोंडल्याच्या अंतर्भागाच्या प्रमाणे रक्तवर्णी आहेत. जिने आपल्या नासिका पटलावर मौक्तिक अर्थात रक्तवर्णी मोती धारण केलेले आहेत. जिचे नेत्र अत्यंत विशाल आहेत इतके कि जणू ते तिच्या कानाच्या पर्यंत पोचले आहेत. आणि तिने तिच्या कानाच्या पाळीत रत्नजडीत कुंडले धारण केलेली आहेत. जी मंद स्मित अर्थात अत्यंत लोभस, मनमोहक हास्य करते आहे आणि जिने आपल्या कपाली कस्तुरीचंदनाचे लेपन केलेले आहे. 

श्री ललितादेवीच्या मुखमंडलाचे हे वर्णन आहे. स्त्री सौंदर्याचा परिपूर्ण मापदंड असणाऱ्या श्री ललीतादेवीचे सौंदर्य सर्वार्थाने कसे अनुपम्य आहे याचे भावपूर्ण वर्णन आहे. उगवत्या सूर्यबिंबाच्या प्रमाणे लालबुंद ओष्ठ्द्वय दिसताना तोंडल्यासारखी रसरशीत दिसतात. मोठे टपोरे आणि माशाच्या सारखे लांबट डोळे हे सुद्धा स्त्री सौंदर्याचे एक प्रतिक आहे. रत्नजडीत कुंडले हे ऐश्वर्याचे प्रतिक आहेत. रत्नजडीत कुंडलांच्या हालचालीने तिच्या प्रभेने ललिता देवी अखंडित सौभाग्याची स्वामिनी आहे, तिचा पती शिवाला मृत्यू स्पर्श करू शकत नाही बाकी देवांना दीर्घ का होईना पण मोजता येईल असे आयुष्य आहे परंतु ललिता देवी आणि तिचा पती शिव हे अनादी अनंत आहेत असा उल्लेख आचार्यांनी सौन्दर्यलहरी मध्ये केला आहे. 

विश्वसम्राज्ञी, विश्वमाता ललिता प्रातःकाळी अत्यंत प्रसन्नचित्त आहे तिच्या नेत्रातून सुद्धा आपल्या पुत्रस्वरूप भक्तांच्या कडे पाहून करुणा लहरी तरंग स्वरूपात सर्वत्र पसरत आहेत. तिच्या मुखावरील मंद हास्य जणू भक्तांना आश्वस्त करते आहे कि या सुंदर सकाळी तुम्ही मला तुमची कामना सांगा मी त्याची तत्काळ पूर्तता करते. 

प्रातर्भजामि ललिताभुजकल्पवल्लीं

रक्ताङ्गुलीयलसदङ्गुलिपल्लवाढ्याम् ।

माणिक्यहेमवलयाङ्गदशोभमानां

पुण्ड्रेक्षुचापकुसुमेषुसृणीर्दधानाम् ॥२॥

हे आई ललितामाते, तुझे बाहू म्हणजे जणू भक्तांचे सकल मनोरथ पूर्ण करणारी कल्पलताच आहे. माणिक हि रत्ने जडवलेल्या अंगठ्यांनी शोभायमान तुझ्या हातांची कोमल आणि आरक्तवर्ण बोटे हे त्या कल्पलतेचे जणू पल्लवच आहेत. हिऱ्यामाणिकांनी युक्त सुवर्ण कंकणे आणि अंगद नावाची बाहू भूषणे तुझ्या हातांच्या मध्ये शोभत आहेत. त्याचप्रमाणे तांबड्या उसाचे धनुष्य. या उसाच्या जातीचे नाव पौंड्र असे आहे हा उस रक्तवर्णी असतो आणि हा अत्यंत लवचिक असतो. या उसाचा वापर ललितादेवी धनुष्य म्हणून करते. पुष्पांचे बाण, पाश आणि अंकुश हे तू आपल्या चतुर्हस्तात धारण केले आहेस. आई ललितामाते या मंगल सकाळी मी तुझ्या बहुरूपी कल्पलतेचा आश्रय घेतो आहे. तुझ्या या स्वरूपाचे चिंतन करतो आहे तुझ्या कृपेने माझे मनोरथ पूर्ण होवोत.  

प्रातर्नमामि ललिताचरणारविन्दं

भक्तेष्टदाननिरतं भवसिन्धुपोतम् ।

पद्मासनादिसुरनायकपूजनीयं

पद्माङ्कुशध्वजसुदर्शनलाञ्छनाढ्यम् ॥३॥

आई ललितामाते, मी प्रातःकाळी तुझ्या चरणकमली नमस्कार करतो आहे. तुझी चरणकमले भक्त जनांना अभीष्टदान देण्यास निरंतर तत्पर आहेत. तुझे चरणकमल म्हणजे भवसागर तरुन जाण्यासाठी उपयुक्त असलेले जहाजच आहेत. तुझे चरणकमल हे श्रीहरीच्या नाभीतून उत्पन्न झालेल्या कमळात स्थित असणारे ब्रह्मदेव आणि इंद्रादी अन्य सर्व देव यांनी आदर सत्कार करावे इतके योग्य आहेत. तुझ्या दोन्ही चरणांवर कमल, ध्वज, अंकुश, पताका हि शुभचिन्हे विराजित आहेत. हि शुभचिन्हे तुझ्या मोठेपणाची, ऐश्वर्याची आणि वात्सल्याची द्योतक आहेत. तुझ्या या चरणकमली प्रातःकाळी माझा नमस्कार असो.  

प्रातः स्तुवे परशिवां ललितां भवानीं

त्रय्यन्तवेद्यविभवां करुणानवद्याम् ।

विश्वस्य सृष्टिविलयस्थितिहेतुभूतां

विद्येश्वरीं निगमवाङ्मनसातिदूराम् ॥४॥

परशिवा म्हणजे अर्थात परब्रह्मस्वरूप असलेल्या श्रीललिताभवानी देवीची मी प्रातःकाळी भक्तियुक्त अन्तःकरणाने स्तुती करतो आहे. त्रयी म्हणजे वेद. अंत म्हणजे वेदांचा शेवटचा तात्पर्यस्वरूप असणारा भाग म्हणजे वेदांत अर्थात उपनिषदे. तिचे वैभव जाणून घ्यायचे असेल तर त्रय्यंत अर्थात उपनिषदे हेच साधन आहे. ती पूर्णब्रह्मस्वरूप असल्याने उपनिषदांच्या शिवाय तिच्या ऐश्वर्याची आणि स्वरुपाची यथार्थ कल्पना येणार नाही. ललितादेवी हि करुणेने अनवद्या म्हणजे अत्यंत उदार आहे. विश्वात उत्पत्ती, स्थिती आणि लय या तिन्ही गोष्टी तिच्यामुळे घडत असतात. अध्यात्मविद्येची ती ईश्वरी म्हणजे अधिष्ठात्री देवता आहे. वेदांनाहि तिच्या स्वरूपाचे पूर्णतः आकलन होत नाही. अर्थात वेदांना, वाणीला आणि मनाला सुद्धा जिच्या स्वरूपाला सर्वार्थाने शब्दबद्ध करणे कठीण होते अश्या श्री ललिता मातेची मी प्रातःकाली आराधना करतो आहे.    

 प्रातर्वदामि ललिते तव पुण्यनाम

कामेश्वरीति कमलेति महेश्वरीति ।

श्रीशाम्भवीति जगतां जननी परेति

वाग्देवतेति वचसा त्रिपुरेश्वरीति ॥५॥

आई ललितादेवी मी प्रातःकाळी तुझ्या पुण्यकारक नामांचा उच्चार करतो आहे. तू सकल कामना पूर्ण करणारी असल्याने तुला कामेश्वरी म्हणतात. तू त्रैलोक्याची मूर्तिमंत लक्ष्मीच असल्याने आणि तू मानवी जीवनाला पूर्ण आनंद देणारी असल्याने तुला कमला म्हणतात. तू त्रैलोक्याची श्रेष्ठ अधिष्ठात्री आहेस म्हणून तुला महेश्वरी म्हणतात. शं म्हणजे सुख अथवा कल्याण. सर्व विश्वाचे तुझ्यामुळे कल्याण होते आहे म्हणून तुला शांभवी म्हणतात.  तू सर्व जगाची जननी असल्याने तुला परा किंवा पराम्बा म्हणतात. तू भूतमात्रांच्या मध्ये वाणी स्वरूपाने स्थित आहेस म्हणून तुला वाग्देवता किंवा सरस्वती म्हणतात. स्थूल, सूक्ष्म आणि कारण या तिन्ही पुरांची किंवा देहाच्या तिन्ही अवस्थांची तू अधिष्ठात्री देवता आहेस म्हणून तुला त्रिपुरेश्वरी म्हणतात. अश्या अनेक नामांनी तुझा उल्लेख होत असतो. हि तुझी सर्व नामे पुण्यकारक आहेत. या सुप्रभाती मी तुझ्या पुण्यकारक नामांचा भक्तिपूर्वक उच्चार करतो आहे. 

यः श्लोकपञ्चकमिदं ललिताम्बिकायाः

सौभाग्यदं सुललितं पठति प्रभाते ।

तस्मैददातिललिता झटिति प्रसन्नाविद्यां

श्रियं विमलसौख्यमनन्तकीर्तिम् ॥६॥

सुललित म्हणजे अत्यंत आनंददायक आणि सौभाग्यद म्हणजे उत्तम भाग्य प्राप्त करून देणारे असे श्री ललिता महात्रिपुरसुंदरीचे स्तवन करणारे हे पाच श्लोक जो कोणी भक्तियुक्त अन्तःकरणाने प्रभातकाली पठन करेल, त्याला श्रीललीताम्बा तत्काळ प्रसन्न होऊन त्याला विद्या, वैभव, विमल म्हणजे निरतिशय असे सौख्य आणि अनंत कीर्ती असे सारे काही प्रदान करेल. या सर्वांचा लाभ तिच्या कृपेने होईल. असा या पंच श्लोकांचा महिमा आहे.  

॥इति श्रीमद शंकराचार्य विरचित श्रीललितापञ्चरत्नम्॥

©सुजीत भोगले